Ruimte voor een gezonde leefomgeving: SLA congres 2025

Kiezen voor gezondheid is niet vanzelfsprekend

'De lucht wordt steeds schoner en het Schone Lucht Akkoord is een mooi instrument, maar het gaat niet ver genoeg om gezondheidsschade te voorkomen.' Aldus hoogleraar Roel Vermeulen op het vierde Schone Lucht Jaarcongres in het provinciehuis in Den Bosch. Diverse sprekers hielden de ruim 320 aanwezigen prikkelende stellingen voor. Samen met de deelsessies, workshops, excursies en het netwerken zorgde het jaarcongres voor een dag vol inspiratie en kennisuitwisseling.

Gedeputeerde van Noord-Brabant Hagar Roijackers pleitte in haar welkomstwoord om meer samen te werken, 'om het gewenste resultaat voor gezonde lucht sneller te halen, soms tegen de stroom in.' Samen met Zuid-Holland is Noord-Brabant koploper in deelname aan het Schone Lucht Akkoord: de helft van de gemeenten is aangesloten. 'We willen heel veel in Brabant, zoals meer woningen en een bloeiende hightechindustrie. Maar ook een gezonde leefomgeving, terwijl de ruimte beperkt is. Die puzzel is een enorme uitdaging.'

Waardering van staatssecretaris

Staatssecretaris Chris Jansen sprak zijn waardering uit voor de grote inzet van gemeenten en provincies voor het Schone Lucht Akkoord en voor wat er al bereikt is.

'Het mooie is dat dit op vrijwillige basis gebeurt. Zoals met de zero-emissiezones. De 14 steden die er helemaal klaar voor waren, zijn 1 januari 2025 begonnen en 18 gemeenten volgen later nog. Het is 10 jaar voorbereid. Nu het is ingevoerd en het werkt gewoon.' De staatssecretaris vindt dit soort signalen van onderaf belangrijk, zeker ook van burgers die zelf mee willen doen. Hij gaf aan dat beperkte financiering noopt tot keuzes maken. 'Nederland moet niet te ver vooruit lopen, maar wel zijn stinkende best doen om de aangescherpte EU-normen voor schone lucht te halen.'

Bestuurders moeten gedurfde keuzes maken

Hoogleraar Milieu-epidemiologie Roel Vermeulen vertelde over hoe mensen ziek worden van hun leefomgeving. 'Van alle niet-genetische factoren die de gezondheid beïnvloeden is luchtverontreiniging na roken de belangrijkste negatieve factor.' Hij hield de zaal voor dat het Schone Lucht Akkoord niet ver genoeg gaat in het voorkomen van gezondheidsschade. 'We zijn bezig om in 2030 de doelstellingen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) uit 2005 te halen. Maar die zijn nu al achterhaald. De WHO heeft in 2021 scherpere doelstellingen geformuleerd, omdat er nog steeds gezondheidsschade optreedt bij de oude. We moeten niet alleen op fijnstof en stikstofdioxide letten, maar ook op ultrafijnstof.'

'Om de gezondheid van burgers beter te beschermen, moeten bestuurders gedurfde keuzes maken, voor een betere luchtkwaliteit, betere sociale contacten, meer lichaamsbeweging. Steden moeten anders ingericht en daarbij moeten heilige huisjes omver, bijvoorbeeld rond autogebruik.'

Inzet instrumenten Omgevingswet

'In de Omgevingswet staan dé instrumenten om doelen voor de fysieke leefomgeving te realiseren, van woningbouw tot luchtkwaliteit', begon regeringscommissaris voor de Omgevingswet Kars de Graaf. 'Decentrale omgevingswaarden bijvoorbeeld. Daarmee kun je de keuze maken om lokaal strenger te zijn dan landelijk. Daar wordt nog weinig gebruik van gemaakt. Want als je een omgevingswaarde vastlegt, moet je ook monitoren en je doel halen. En verbetering kan ook op andere manieren, met subsidies of zero emissie-zones bijvoorbeeld. Maar je kunt er stringentere doelen mee stellen, bijvoorbeeld voor houtstook.'

'De uitvoering van een nieuwe wet wordt altijd aangevochten in het begin, dat is ook het geval bij de Omgevingswet. Jurisprudentie moet nog uitkristalliseren. Ondertussen krijgen we nieuwe uitdagingen: hoe gaan we bijvoorbeeld voldoen aan de strengere Europese normen voor luchtkwaliteit. Als het ons niet lukt, schenden we de rechten van mensen. Op déze rechtszaken moeten we het niet laten aankomen, die moeten we willen voorkomen. De Omgevingswet biedt daar voldoende handvatten voor. Maak dan ook meer gebruik van die mogelijkheden.’

We gaan ons stinkende best doen voor de nieuwe EU luchtkwaliteitsrichtlijnen - staatssecretaris Chris Jansen

Honderd jaar vooruitkijken

Rijksadviseur fysieke leefomgeving Wouter Veldhuis ging in op het belang van de kwaliteit van je leefomgeving: 'Overal in de wereld sturen regeringen op welzijnseconomie. Alle grote economen schrijven erover. Maar Nederland is er niet zo mee bezig. We noemen het brede welvaart maar het is niet leidend in het beleid. Terwijl de balans compleet zoek is. We dachten altijd dat meer geld en particuliere welvaart zorgt voor welzijn. Maar uiteindelijk zijn geluk en gezondheid veel belangrijker'. Nederland is vol en de druk op de ruimte is groot. 'De juiste keuzes maken voor de inrichting van de fysieke ruimte kan alleen als we 100 jaar vooruitkijken en bepalen wat we dán nodig hebben. Zoals ooit het rioleringsstelsel en het gasnet zijn aangelegd. De kwaliteit van de leefomgeving wordt het belangrijkste product voor welzijn. Schone lucht, schoon drinkwater, stilte, donkerte, vogels, gezond eten. Niet meer groei en geld verdienen. En de vrijwilligheid is wel een beetje voorbij als we die grote keuzes gaan maken.'

Burgerparticipatie, burgermeetnetten en citizen science

De zaal ging vervolgens in gesprek met de sprekers. Na een lunchpauze waren er verschillende sessies. Daarna stond het grote podium in het teken van burgerparticipatie, burgermeetnetten en citizen science. Het Platform 'Samen Meten' van het RIVM bestaat 8 jaar en daarover gaat het rapport 'Data, dialoog, infrastructuur, de opbrengst van acht jaar Samen Meten'. Het rapport werd aangeboden aan de Commissaris van de Koning van Noord-Brabant, Ina Adema en Directeur Generaal Milieu en Internationaal van het ministerie van IenW, Afke van Rijn.

'Er zijn inmiddels meer dan 4.000 meetpunten in Nederland', lichtte Henri de Ruiter (projectmanager RIVM) toe. 'Zo is een wijdvertakt meetnet ontstaan dat ook data levert aan het officiële landelijke lucht meetnet. Dit is zeer waardevol. We innoveren voortdurend en zo breiden de toepassingen zich hopelijk verder uit in de toekomst. Minstens net zo waardevol zijn de contacten met de burgers die meten en die zich ook weer meer betrokken voelen bij hun omgeving. Het gaat ook om die dialoog. Een schone leefomgeving is niet vanzelfsprekend.'

Burgerwetenschapper Jean-Paul Close uit Eindhoven maakt voor zijn regionale meetnet AIREAS al lang gebruik van het Platform Samen Meten. 'Je kunt mensen best aanspreken dat iedereen een steentje kan bijdragen. Het is niet alleen de ander die vervuilt of de overheid die een probleem moet oplossen. Als jij graag de auto pakt, de barbecue en open haard aansteekt, dan moet je ook naar je eigen gedrag kijken. Als je als burger zelf meet, ga je heel anders naar je leefomgeving kijken en je meer verantwoordelijk voelen en daar gaat het ook om. Neemt niet weg dat de overheid ook wel wat heilige huisjes omver mag schoppen. In het eigen beleid en bij burgers.'

Ook GLOBE Nederland, een organisatie die 'luchtkwaliteit meten' als lespakketten op scholen aanbiedt, maakt gebruik van het Platform Samen Meten. Willie  Kerkhof van GLOBE reageert: 'Met het besef over je leefomgeving kan je niet jong genoeg beginnen. Scholieren die zelf gaan meten ondervinden dan waar de vieze plekken zijn en wat het doet als een scooter langs rijdt.'

Afke van Rijn, die het rapport in ontvangst nam: 'Ik zal het rapport zeker goed bestuderen. En ben ook best trots als ik de eerste resultaten zo beluister. Ik begrijp ook dat we nog verder kunnen innoveren, waarbij we naast luchtkwaliteit mogelijk ook geur en geluid gaan meenemen: hele belangrijke factoren voor een fijne leefomgeving. De dialoog blijvend voeren met onze burgers is ook van belang voor ons als beleidsmakers, bij de lokale overheden, maar ook voor het Rijk.'

De Commissaris van de Koning in Noord-Brabant Ina Adema sloot hierop aan: 'Waar zijn we als overheden mee bezig wanneer we onze inwoners niet goed betrekken? De provincie en vele Brabantse gemeenten zijn goed aangesloten op Samen Meten van het RIVM en ik ben positief. Dank voor het rapport.'

Vervolgens sloot Adema af met een speech én met gepaste Brabantse trots, terugkijkend op een succesvol Schone Lucht Jaarcongres.