Stuurgroep over SLA op de helft naar 2030: ‘Samen blijven werken is de hoofdboodschap’

De bestuurders van de Stuurgroep aan het woord na 5 jaar Schone Lucht Akkoord. Zij bewaken de doelen van het Schone Lucht Akkoord en dragen deze uit.

5 jaar na de start van het Schone Lucht Akkoord (SLA) is er veel veranderd. Er zijn nieuwe colleges, een nieuwe regering en er is een nieuwe Omgevingswet. Tegelijkertijd lééft het akkoord in het land: waar de toenmalige staatssecretaris Stientje van Veldhoven op 13 januari 2020 startte met 40 overheden, zijn er inmiddels 139 aangesloten. En er zijn concrete resultaten.

Luchtkwaliteit blijft verbeteren

Huib van Essen, stuurgroeplid en gedeputeerde provincie Utrecht: 'We hebben ontzettend veel kennis en hulpmiddelen ontwikkeld. Overheden op verschillende niveaus wisselen kennis uit en werken samen. Er is meer zicht op de knelpunten in luchtkwaliteit. Onderwerpen als particuliere houtstook, binnenvaart en mobiele werktuigen staan nu veel nadrukkelijker op de provinciale agenda. En, het belangrijkste: de luchtkwaliteit verbetert nog steeds.'

Doorrekeningen van het RIVM laten zien dat gemeenten, provincies en Rijk met alle maatregelen die ze nemen gestaag toewerken naar het doel van het SLA: 50 procent gezondheidswinst in 2030 (vanaf 2016). Met de blijvende waarschuwing: de beleidsvoornemens moeten natuurlijk wel uitgevoerd worden.

Nieuwe uitdagingen

Staatssecretaris Chris Jansen is vanaf juli 2024 voorzitter van de Stuurgroep. Hij sprak op het Schone Lucht Jaarcongres over de nieuwe uitdagingen vanwege de aangescherpte Europese luchtkwaliteitsnormen. 'Ik was blij verrast met dit sterke netwerk van overheden die elkaar goed weten te vinden. Het gezamenlijke doel is om gezondheidswinst te halen in 2030. Vandaaruit kunnen we stappen verder zetten. We gaan ons uiterste best doen om de nieuwe Europese luchtrichtlijnen te halen.'

Haalbaarheid EU-normen toetsen

'Normen halen alleen moet niet de drijfveer zijn', zegt stuurgroeplid en wethouder gemeente Barneveld Bennie Wijnne. 'We moeten werken aan luchtkwaliteit omdat we met de gezondheid van de samenleving bezig willen zijn. Omdat gezonde lucht een grondrecht is. Tegelijk moeten we schipperen, want bijvoorbeeld wonen is óók een grondrecht en de gezondheid kan ook geschaad worden door bijvoorbeeld een onzekere bedrijfstoekomst.'

Stuurgroeplid Eva Oosters , wethouder gemeente Utrecht, vult aan: 'Gemeenten kunnen niet in hun eentje de luchtkwaliteit verbeteren. Daarom is het cruciaal dat binnen het SLA wordt getoetst of we de EU-normen kunnen halen. Als dat niet het geval is, moet er een gezamenlijke aanpak komen met een duidelijke verdeling van verantwoordelijkheden. Denk aan een landelijke inspanningsverplichting – een soort Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit 2.0 – waarin gemeenten, provincies en het Rijk samen optrekken.'

Draagvlak oogsten

Dat er in zoveel gemeenten draagvlak voor het SLA is, komt volgens stuurgroeplid Tobias van Elferen (wethouder Nijmegen) doordat het akkoord gemeenten helpt aan de slag te gaan met schone lucht. Zonder veel af te dwingen. 'Die vrijblijvendheid is de charme van het akkoord, maar ook een tekortkoming. Nu de nieuwe strengere Europese normen eraan komen, móet iedere gemeente wel iets met schone lucht. Op een gegeven moment is de vrijblijvendheid dus wel een keer op. Met 2030 in het achterhoofd is nu het moment om het bestuurlijk draagvlak voor het SLA te oogsten.'

Zonder dwang

Dat Nederland met het SLA een akkoord heeft dat goed functioneert, biedt volgens Van Elferen een mooie kans voor een collectieve aanpak om de EU-normen te halen. 'We hebben in 5 jaar een waaier aan instrumenten ontwikkeld en een hechte samenwerking tussen overheden in verschillende lagen. Daardoor kunnen we makkelijk inventariseren wat we collectief, als één grote overheid, kunnen oppakken', constateert Van Elferen.

'Als de staatssecretaris die opbrengst handig oogst, is er ook in de toekomst geen dwang nodig om de doelen te halen, maar lukt het op basis van verleiding. Die verleiding moet financieel zijn ingestoken. Schrap je de budgetten van het SLA, dan hou je iets over dat nooit de verleidingskracht heeft, die het nu heeft. Dan neemt de noodzaak voor verplichtingen toe.'

Bennie Wijnne vult aan: 'We moeten beslist stappen blijven maken. Maar sommige doelen zijn beter te realiseren via afspraken dan met afdwingen.'

Voor elke politieke kleur

Wat mag er nog beter voor het voetlicht komen? Hoeveel rijkdom er in het SLA zit, vindt Tobias van Elferen. 'Neem houtstook, in elke gemeente een ingewikkeld onderwerp. De SLA-website biedt een uitgebreid stappenplan hoe je met dat onderwerp om kunt gaan. Of een gemeentebestuur nu vindt dat de aanpak van houtstook niet ver genoeg kan gaan of zich afvraagt hoe groot het probleem eigenlijk is: voor iedere gemeente biedt het SLA bouwstenen voor een aanpak. Het SLA erkent de bestuurlijke diversiteit. Dat staat overigens wel op gespannen voet met de collectieve opgave van EU 2030.'

Chris Jansen: 'Er is nog steeds gezondheidswinst te behalen, ook in de gebieden waar geen overschrijdingen zijn. Tegelijkertijd willen we ook werk, wonen, bedrijvigheid en industrie in Nederland. Ons land mag niet op slot. Het werken aan een schone leefomgeving moet van 2 kanten komen.'

Vastbijten

Eva Oosters: 'De nieuwe normen raken niet alleen luchtkwaliteit, maar ook het klimaat en de stikstofopgave. Zero-emissievervoer blijft voor al die terreinen een belangrijke pijler – dat vraagt om uitbreiding van emissievrije zones, een forse versnelling in de laadinfra voor zwaar vervoer en een stevige impuls voor schoon en emissieloos bouwen. En ook het personenvervoer moeten we verder verduurzamen, bijvoorbeeld door uitbreiding van milieuzones. Maar de lokale maatregelen schieten tekort als de achtergrondconcentraties te hoog blijven. Dat vraagt om structurele inzet van álle overheidslagen.'

Samen doen

'De hoofdboodschap is dat we het samen moeten doen. We zijn halverwege de looptijd van het Schone Lucht Akkoord. Ik heb groot respect voor wat ik zie en hoor over de vele maatregelen en initiatieven. Er gebeurt heel veel. Ik merk heel veel motivatie om aan de slag te gaan met schonere lucht. In heel Nederland. Ik ben trots op het kennisnetwerk van het Schone Lucht Akkoord en het verspreiden van al die kennis om onze leefomgeving gezond te houden', aldus Chris Jansen.

'Dit samen doen is absoluut hoofdzaak', bevestigt Huib van Essen. 'Wat ons betreft is een landelijke, integrale aanpak noodzakelijk. Het is belangrijk dat deze aanpak wordt geborgd in een nieuw nationaal programma Luchtkwaliteit. Ook koepelorganisaties IPO en het VNG hebben het ministerie hiertoe opgeroepen. Luchtverontreiniging blijft, zelfs bij lagere concentraties, schadelijk voor de gezondheid. Daarom is het essentieel om ook na 2030 samen met alle partners voldoende middelen beschikbaar te stellen en gezamenlijk de aanpak voort te zetten.'

Eva Oosters besluit: 'De komende 5 jaar zijn cruciaal. Het SLA biedt een stevig platform om de krachten te bundelen én om luchtkwaliteit te blijven koppelen aan andere urgente maatschappelijke opgaven, zoals woningbouw, mobiliteit en klimaat.'