Binnenvaart en havens in de uitvoeringsagenda SLA
Een belangrijk deel van de verbetering van de luchtkwaliteit wordt gerealiseerd door de activiteiten binnen de Green Deal Zeevaart, Binnenvaart en Havens. Er zijn ook middelen beschikbaar gesteld om de uitstoot van schadelijke stoffen naar de lucht en de CO2-uitstoot door de binnenvaart en zeevaart terug te dringen. Bij de uitvoering van de SLA-afspraken wordt samengewerkt en beide trajecten versterken elkaar in het streven naar een schonere scheepvaartsector. De lokale overheden die het SLA hebben ondertekend, committeren zich aan de doelstelling van het behalen van gezondheidswinst.
De zeven SLA-maatregelen voor Binnenvaart en havens worden door de SLA-deelnemers, waar relevant, opgenomen in decentrale uitvoeringsplannen. Vanuit (SpUk) initiatieven wordt een pilot aanpak schone havens uitgewerkt met het SLA themateam Binnenvaart.
Ontwikkelingen tot 2024
In de uitvoering staan centraal: walstroom bevorderen, zero-emissie aanbesteden en inkopen (gunningscriteria) om te werken naar de zero-emissie binnenhavens in 2035 zowel aan de wal (droge kant) als bij de binnenvaartschepen.
Om walstroom fiscaal te stimuleren (maatregel 1a) is vanaf 2021 de energiebelasting op walstroom sterk verlaagd. Voor maatregel 1b (realisatie walstroomvoorzieningen) wordt gewerkt aan walstroom voor Rijksligplaatsen met het doel om in 2030 alle Rijksligplaatsen van walstroom te voorzien. Ook is de afgelopen jaren de SpuK SLA veelvuldig aangevraagd voor walstroom.
Met diverse kennisdocumenten ‘verduurzaming binnenvaart’s gewerkt aan maatregel 2: ‘Verduurzaming binnenvaart’. Dit onder meer door de invoering van het emissielabel binnenvaart, waarmee uniforme systematiek van bijvoorbeeld gedifferentieerde haventarieven en kortingen in te voeren zijn. Daarnaast is een kennisdocument opgesteld over emissiereducerende technieken voor binnenschepen (zie Binnenvaart en havens - Schone lucht akkoord). Er wordt voor de Green Deal Scheepvaart gewerkt aan een convenant met relevante partijen om de toepassing van het emissielabel mogelijk te maken. Ook beleidsinstrumenten als het verbieden van aggregaten/generatoren als er walstroom aanwezig is en differentiatie van havengelden aan de hand van het emissielabel worden verder ontwikkeld. Zie kennisdocumenten zoals Schone havens en binnenvaart, fase 1 - Schone lucht akkoord.
Maatregel 3 en 4 Voor gunningscriteria bij aanbestedingen van infrastructurele projecten is de routekaart SEB van toepassing. Voor overheden is er een SpuK SEB (€ 180 milj) en voor de markt de subsidie SEB voor de meerkosten van emissievrije uitvoering van bouwwerkzaamheden (waaronder voor baggeren en onderhoud vaarwegen en havenbekkens). Voorbeelden van emissievrij uitgevoerde aanbestedingen zijn onder andere verzameld in het Kennisdocument gunningscriteria voor aanbestedingen en launching customership.
Maatregel 4 en 5 Gunningscriteria voor aanbestedingen en launching customership (zie Schone havens en binnenvaart, fase 1 - Schone lucht akkoord). Dit document bevat voorbeelden van elektrificatie van de eigen vloot van overheden (werkschepen). Overheden passen al volop emissies in gunningscriteria toe bij veerdiensten, watertaxi’s en pleziervaart. Voor voorbeelden zie thema binnenvaart en havens op de SLA website.
Maatregel 6 EU-fonds stimulering schone motoren. Zie de regeling “Subsidieregeling Verduurzaming Binnenvaartschepen”.
Maatregel 7 Duurzame binnenhavens. Hier verkennen en werken SLA-ondertekenaars aan het samenbrengen van de maatregelen in een integrale aanpak voor een duurzame binnenhaven. SLA pilots kunnen hiervoor een SpUk aanvragen.
SLA-maategel 1. Realiseren van walstroomvoorzieningen
Bij gebruik van walstroom stoten schepen geen emissie naar de lucht uit als zij in havens aan de kade liggen. De maatregelen zijn gericht op het creëren van de voorzieningen en het stimuleren van het gebruik van walstroom.
1a Fiscale stimulering walstroom
Deze maatregel is ingevoerd: vanaf 2021 is de energiebelasting op walstroom sterk verlaagd. Dit stimuleert de toepassing van walstroom. Bij behandeling van het Belastingplan 2024 is amendement Omtzigt aangenomen, waardoor het fiscale voordeel in tien jaarlijkse stappen wordt teruggedraaid.
1b Realisatie walstroomvoorzieningen
In de decentrale uitvoeringsplannen hebben partijen aangegeven op welke locaties zij van plan zijn om walstroom te realiseren. Naar verwachting zijn van de 2.500 tot 3.250 openbare ligplaatsen in Nederland voor binnenvaartschepen er 1.000 voorzien van walstroom. De haven van Rotterdam heeft hiervan zo’n 480 punten. Aan de hand van een inventarisatie ven bestaande en geplande walstroompunten wordt een ontwikkelplan opgesteld voor de uitrol van walstroom op publieke kades van alle betrokken SLA-deelnemers. Inzet van de Rijksoverheid is dat alle Rijksligplaatsen die daarvoor geschikt zijn in 2030 voorzien moeten zijn van walstroom. Door problematiek zoals netcongestie is dit wellicht niet overal realiseerbaar.
Er wordt samengewerking gezocht met onder andere het Walstroomcollectief, een samenwerkingsverband van gemeenten, provincies, RWS en havenbedrijven die zich inzetten om walstroomvoorzieningen uit te breiden en het gebruik ervan te intensiveren. Dit collectief heeft een inventarisatie uitgevoerd van de vermogensbehoefte van bestaande en geplande walstroompunten. Ook is een marktconsultatie uitgevoerd onder aanbieders van walstroomvoorzieningen. Dit om de interesse te peilen in een gezamenlijke aanbesteding, die ook aandacht vraagt voor locaties waar beperkingen zijn voor netaansluiting.
Meerdere SLA-ondertekenaars hebben SpUk-aanvragen gedaan voor walstroom of zijn dit nog van plan (gemeente Altena, Tilburg (walstroom in combinatie met batterij opslag), Lochem (uitbreiding bestaande walstroomkasten Port of Twente) en gemeente Papendrecht). Naast de ontwikkelingen van twee walstroompunten wordt hierbij ook de koppeling met een laadplein voor trucks nabij Kooihaven onderzocht. Gemeente Nijmegen zoekt het eigen financieringsdeel voor een aanvraag voor uitbreiding van walstroom op de Waalkade. Een andere aanvraag is in voorbereiding vanuit het walstroomcollectief voor een pilotlocatie voor het testen van nieuwe walstroomoplossingen, in het bijzonder voor locaties waar beperkingen zijn voor netaansluiting.
Het Rijk wil alle Rijksligplaatsen voorzien van walstroom. RWS heeft daarvoor in 2023 een inventarisatie gedaan naar alle ligplaatsen in het areaal van RWS. Daarbij is onderzocht welke Rijksligplaatsen daarvan kansrijk zijn om walstroom op uit te rollen. Uit het onderzoek blijkt dat er ca. 370 ligplaatsen geschikt zijn voor walstroom waarmee dagelijks circa 900 schepen kunnen worden bediend. Vanwege de huidige problematiek rondom capaciteit en financiële middelen, kijkt het Rijk naar mogelijkheden voor een gefaseerde uitrol van walstroom op de Rijksligplaatsen. Aanvullende maatregelen en voorgenomen beleid betreffen subsidies voor walstroom voor zeeschepen in het kader van het stikstofbeleid (64 mln) en in het kader van het klimaatbeleid en AFIR (180 mln). Mogelijk komen er ook provinciale subsidies voor walstroom en voor de stikstofaanpak.
SLA-maatregel 2. Gebruik walstroom en verduurzaming binnenvaart
Een aantal SLA-deelnemers heeft als onderdeel van hun decentrale uitvoeringsplannen een verbod ingesteld op het gebruik van generatoren. Dat stimuleert de binnenvaart om walstroom te gebruiken. In de pilot schone havens delen gemeenten hun ervaringen met het stimuleren van walstroomgebruik en schone binnenvaart. Deze ervaringen zijn vertaald in best practices die de basis vormen voor een blauwdruk voor andere gemeenten. Hiervoor is onderzoek gedaan naar uniforme systematiek van gedifferentieerde tarieven en kortingen (emissielabelsysteem) om de binnenvaart te verduurzamen. Er wordt momenteel gewerkt aan een convenant met relevante partijen om de toepassing van het emissielabel in hun bedrijfsvoering mogelijk te maken.
Vanuit maatregel 2, onderdeel ‘verduurzaming’, is onderzoek gedaan naar uniforme systematiek van gedifferentieerde tarieven en kortingen (emissielabelsysteem) om de binnenvaart te verduurzamen. Daarnaast is als basis voor de blauwdruk uniforme stimulering een kennisdocument opgesteld over emissiereducerende technieken voor binnenschepen. Er wordt gewerkt aan een convenant met relevante partijen om de toepassing van het emissielabel in hun bedrijfsvoering mogelijk te maken. Het ministerie IenW heeft bevestigd in te zetten op het creëren van een wettelijke basis voor het label en stapsgewijs van binnenvaartschepen een specifiek label te vereisen in de categorie A t/m E, waarbij A staat voor klimaatneutraal en E voor het tegenovergestelde (milieuverontreinigende stoffen worden aangeduid met de cijfers 0 t/m 5). Dit betekent dat in eerste instantie alle scheepseigenaren verplicht worden een label aan te vragen. In tweede instantie kan van scheepseigenaren stapsgewijs worden verlangd dat zij in een betere labelcategorie terechtkomen. Binnen de werkgroep hebben SLA-deelnemers input geleverd voor de totstandkoming van het convenant.
SLA-maatregel 3. Gunningscriteria bij aanbesteding van infrastructurele werkzaamheden
In de pilot schone havens zijn best practices verzameld voor gunningscriteria voor aanbesteding van maritieme infrastructurele werkzaamheden. Ook zijn deze gunningscriteria getest en verbeterd. De resultaten van deze pilot zijn vervat in de handreiking ‘Inzetten van gunningscriteria in aanbestedingen en inkoop van overheden ter verbetering van de luchtkwaliteit’. Deze handreiking beschrijft hoe overheden het aanbestedingssysteem het beste kunnen toepassen. De insteek is dat alle SLA-deelnemers vanaf 2023 emissiereductie als gunningscriterium toepassen bij aanbesteding van infrastructurele werken.
Het hanteren van luchtemissies als belangrijk criterium bij de aanbesteding van infrastructurele werkzaamheden (baggeren en onderhoud vaarwegen en havenbekkens) is opgenomen in de aanpak Schoon en Emissieloos Bouwen (SEB). De routekaart SEB legt geleidelijk scherpere emissie-eisen vast voor bouwmaterieel dat voor deze werkzaamheden wordt ingezet. Gemeenten, provincies en waterschappen die het convenant SEB hebben ondertekend kunnen de Specifieke Uitkering SEB gebruiken in voorbereiding. Deze SpUk stelt middelen ter beschikking om in de meerkosten van emissievrije uitvoering van bouwwerkzaamheden tegemoet te komen (waaronder voor baggeren en onderhoud vaarwegen en havenbekkens). Er zijn al diverse voorbeelden van emissievrij uitgevoerde aanbestedingen, onder andere verzameld in het Kennisdocument gunningscriteria voor aanbestedingen en launching customership.
SLA-maatregel 4. Stimuleren van elektrificatie van de eigen vloot als launching customer
Pilotdeelnemers verkennen binnen de Pilot Schone havens de mogelijkheden en best practices voor elektrificatie van schepen. Dit resultaat is samengevat in het kennisdocument ‘Elektrificatie eigen vloot’. SLA-deelnemers met een eigen vloot gebruiken deze kennis om hun vloot te elektrificeren (inclusief waterstof).
Het genoemde SLA-kennisdocument gunningscriteria voor aanbestedingen en launching customership verzamelt ook voorbeelden van elektrificatie van de eigen vloot van overheden (werkschepen). Provincies hebben inmiddels meerdere batterij-elektrische werkschepen in gebruik.
SpUk SLA ondersteunt de bouw van een werkschip van provincie Overijssel dat op waterstof gaat varen. De Rijksrederij bereidt pilots voor met schepen op waterstof, methanol en plug-in hybride, met als einddoel om de hele vloot te verduurzamen.
SLA-maatregel 5. Gunningscriteria bij veerdiensten, watertaxi’s en pleziervaart
In de Pilot Schone havens verzamelen SLA-deelnemers best practices voor gunningscriteria voor aanbesteding van veerdiensten en voor vergunningverleningen voor watertaxi’s en pleziervaart in gebieden met hoge blootstelling. Deze gunningscriteria zijn getest en verbeterd. De resultaten van deze pilot zijn vastgelegd in de handreiking ‘Inzetten van gunningscriteria in aanbestedingen en inkoop van overheden ter verbetering van de luchtkwaliteit’. Deze handreiking beschrijft hoe overheden het opgestelde aanbestedingssysteem het beste kunnen toepassen. Alle SLA-deelnemers passen vanaf 2023 de luchtemissies als gunningscriteria toe bij aanbesteding van veerdiensten en vergunningen voor watertaxi’s.
Luchtemissies als belangrijk criterium hanteren bij de aanbesteding van personenvervoer over water, veerdiensten en vergunningen voor watertaxi’s vindt al plaats. Voorbeelden zijn in het kennisdocument gunningscriteria voor aanbestedingen en launching customership verzameld (Personenvervoer over Water Zuid-Holland, IJ-/Noordzeekanaal-veren Amsterdam, veren Gorinchem, watertaxi Rotterdam). De maatregel om waar mogelijk eisen op te nemen voor pleziervaart in gebieden met hoge blootstelling is nog niet uitgewerkt. Gemeente Amsterdam werkt aan een zero-emissiezone voor pleziervaart en geeft daarbij aan dat de gezondheidswinst beperkt is, omdat plezierbootjes relatief weinig gebruikt worden. Gemeente Tilburg voert een SpUk SLA-pilot uit die zich onder meer richt op het elektrificeren van de pleziervaart in de Piushaven.
SLA-maatregel 6. EU-fonds stimulering schone motoren
Deze maatregel is uitgewerkt als onderdeel van de Green Deal Zeevaart, Binnenvaart en Havens. Het gaat hier om artikel 3 uit de Green Deal. Het ministerie van IenW stemt de werkzaamheden intern met de directie Maritiem af en legt de koppeling met de Europese en internationale dimensie. Het gaat mogelijk om het bundelen van provinciale middelen in een verduurzamingsfonds of om hierop efficiënt aan te sluiten met regionale subsidieprogramma’s.
De regeling “Subsidieregeling Verduurzaming Binnenvaartschepen” is de eerste stap en zet in op stimulering hermotorisering, nabehandelingssystemen en elektrificatie. Vanuit de 2de Nationaal Groeifonds-aanvraag door bedrijf Zero Emission Services zijn financiële middelen vrijgemaakt, waardoor er circa 150 batterij-elektrische schepen varen in 2030.
In het Ontwerp Meerjarenprogramma Klimaatfonds 2025 is een reservering gemaakt voor toepassing van waterstof bij de binnenvaart.
Op EU- en Rijnniveau wordt nog steeds gesproken over een internationale aanpak voor de financiering van verduurzaming van de Europese vloot van binnenschepen. PLATINA3 heeft hiervoor een roadmap opgesteld (deliverable D2.5). Het is aan de beleidsmakers en politici om hierin een keuze te maken. Dit hangt ook af van de mate waarin de Akte van Mannheim te omzeilen of aan te passen is (verbod op heffingen op brandstof in de binnenvaart). Het verloop van het EC-voorstel in Fit-for-55 voor de European Taxation Directive (voorstel voor invoering van accijns op gasolie in de binnenvaart) zal duidelijk maken hoe het (politieke) krachtenveld ligt.
SLA maatregel 7. Duurzame binnenhaven
In de Pilot Schone havens hebben SLA-deelnemers kennis over regelgeving en vergunningstrajecten, stimuleringsmaatregelen en financiële ondersteuning, uitrol van walstroom en zero-emissie-technologieën verzameld en vastgelegd in kennisdocumenten en handreikingen. Dit Masterplan ondersteunt SLA binnenvaart en havens-deelnemers bij het uitvoeren van pilots om hun binnenhavens in 2035 emissievrij te maken.
Om een zero-emissie binnenhaven in 2035 te bereiken werken SLA-ondertekenaars onder meer aan walstroomvoorzieningen bij ligplaatsen voor binnenvaart, emissieloos personenvervoer over water, (waar mogelijk) pleziervaart en zero-emissie mobiele werktuigen en vrachtvervoer. Dit draagt bij aan vermindering van de impact van de havens op de gezondheid van werkenden en omwonenden van de havens. In de Europese projecten MAGPIE (o.a. Havenbedrijf Rotterdam) en PIONEERS (o.a. gemeente Venlo) worden masterplannen ontwikkeld voor duurzame havens. Deze kunnen gebruikt worden als blauwdrukken voor verduurzaming van de Nederlandse binnenhavens. In de themagroep is besloten om het emissielabel binnenvaart centraal te stellen voor het bereiken van een duurzame binnenhaven (via differentiatie havengelden en fondsvorming) met interoperabiliteit met het Green Award systeem.
Het kennisdocument binnenvaart en havens ondersteunt het streven van de SLA deelnemers naar een duurzame en mogelijk zero-emissie binnenhaven in 2035. Walstroomvoorzieningen, personenvervoer over water, (waar mogelijk) pleziervaart en naar zero-emissie mobiele werktuigen.